II. Frændur eru frændum bestir

Eitt af meginvandamálum íslenska hlutabréfamarkaðarins (á meðan hann var og hét) lá í litlum áhuga erlendra fjárfesta á því að festa fé sitt í íslenskum hlutabréfum. Og þeir sem þó höfðu fjárfest á íslenska markaðnum var mjög umhugað um að gera vel við íslenska viðskiptafélaga sína. Um svipað leyti og risafyrirtækið Shell Petroleum seldi kolkrabbanum fimmtungshlut í Skeljungi á undirverði seldi norska verslanakeðjan Reitan Handel Bónusfeðgum hlut sinn í Baugi einnig með töluverðum afslætti og tryggði þannig að yfirtaka á Baugi gengi snuðrulaust fyrir sig. Það voru því ekki bara gamlar valdablokkir sem fengu milljónir að gjöf frá erlendum fjárfestum í einkennilegum viðskiptagerningum.

Með samruna Bónus, Hagkaupa og fleiri verslanakeðja árið 1998 var stefnan sett á að skrá mömmuna Baug í Kauphöllina og gera það að almenningshlutafélagi. En stórir fjárfestar voru Þrándur í Götu eigenda Baugs. Áhugi íslenskra stofnanafjárfesta, t.d. lífeyrissjóða, reyndist vera lítill sem enginn fyrir því að kaupa hlutabréf í verslunarkeðjunni, þar sem þeir höfðu ekki trú á „leðurjakkatöffaranum“ Jóni Ásgeiri.  Höfðu forsvarsmenn FBA og Kaupþings af þessu töluverðar áhyggjur, skiljanlega þar sem þeir sátu uppi með haug af bréfum í Baugi.

Bjargvætturinn var þó innan seilingar. Odd Reitan í Reitangruppen heitir norskur maður sem er einn áhrifamesti maðurinn í smásöluverslun í Noregi og er í þokkabót vinur Jóhannesar í Bónus. Fyrir milligöngu Jóhannesar keypti Reitangruppen tæplega 20% hlut í Baugi í október árið 1998 af FBA og Kaupþingi. Segja má að Reitan hafi komið inn eins og hvíti riddarinn í hlutverki stofnanafjárfestisins sem FBA og Kaupþing sárlega vantaði. Ármann Þorvaldsson, fyrrum forstjóri Kaupthing S&F, lýsir aðkomu Reitangruppen í bók sinni, Ævintýraeyjunni.

Baugur staldraði fremur stutt við í Kauphöllinni. Í sumarbyrjun 2003 lögðu Fjárfestingafélagið Gaumur, eignarhaldsfélag Bónusfjölskyldunnar, Kaupþing auk fleiri fjárfesta fram sameiginlegt yfirtökutilboð í Baug undir merkjum Mundar. Um svipað leyti hafði Gaumur keypt 12% hlut í Baugi af Reitan Handel fyrir 2,7 milljarða króna og fékk 13% afslátt frá yfirtökuverði. Gaumur hagnaðist þannig um 400 milljónir króna á því að kaupa hlut Norðmannanna á genginu 9,4 krónur á hlut og leggja hann svo inn í Mund á genginu 10,85.

Enn er þeirri spurningu ósvarað hvort Reitangruppen hafi verið svo framsýnt að sjá fyrir hrun íslenska markaðarins og gjaldþrot Baugs eða einfaldlega hvort félagið hafi verið leppur í því að tryggja hagsmuni annarra eigenda Baugs í skráningarferli og afskráningu.

I. Kolkrabbinn gerir kjarakaup

Í byrjun júlí 2003 var tilkynnt um að Shell Petroleum Ltd. hefði selt ríflega fimmtungshlut í Skeljungi til Sjóvá-Almennra og Burðaráss, fjárfestingararms Eimskipafélagsins. Lauk þar með 75 ára þátttöku Shell í atvinnurekstri hérlendis en félagið var meðal stofnenda Skeljungs. Það vakti óskipta athygli markaðarins að þessi stóri hlutur var seldur með verulegum afslætti en viðskiptagengið nam 12 krónum á hlut á sama tíma og markaðsgengi Skeljungs stóð í 15 krónum á hlut. Sama dag og greint var frá viðskiptunum festi Kaupþing kaup á 8% hlut í Skeljungi á genginu 15-15,7. Venjulega seljast stórir hlutir í eftirsóttum fyrirtækjum á yfirverði, sérstaklega þegar um valdabaráttu er að ræða eins og greina mátti í kringum Skeljung, en í þessu tilfelli fengu kaupendurnir í kringum hálfan milljarð króna í afslátt.

„Spurður um ástæðu sölunnar sagði talsmaður Shell í samtali við Morgunblaðið að hún væri liður í eignastýringu samstæðunnar sem er til sífelldrar skoðunar. Hann sagði jafnframt að salan og eigendaskiptin myndu engin áhrif hafa á stefnu eða starfsmannahald Skeljungs sem áfram seldi vörur frá Shell, hér eftir sem hingað til.“

Á þessum tíma var barist um eignarhald á Skeljungi sem var fornt vígi Kolkrabbans, valdablokkar sem var á síðustu bensíndropunum. Yfirráð yfir Skeljungi tryggðu ekki einvörðungu sterk ítök á olíu- og eldsneytismarkaði heldur lágu einnig þræðir Skeljung víða í gegnum atvinnulífið í gegnum girnilegt hlutabréfasafn sem samanstóð m.a. af bréfum í Eimskipi og Sjóvá. Kaupþing hafði um nokkurt skeið sópað til sín bréfum í Skeljungi og fór með 35% hlut þegar viðskiptin áttu sér stað. Kolkrabbinn hafði brugðist við dónaskap Kaupþings með því að stofna Haukþing sem fór í kapphlaup við Kaupþing um bréf í Skeljungi. Sama dag og Shell seldi í Skeljungi seldi Haukþing allan hlut sinn til sömu kaupenda auk Landsbanka og Íslandsbanka.

Þegar Benedikt Jóhannesson, stjórnarformaður Burðaráss, Skeljungs og Haukþings, var spurður af hverju Shell hefði selt bréf sín með fimmtungsafslætti frá markaðsgengi sagði hann að Shell hefði líklega viljað trygga að áfram yrði sala og dreifing á Shell-vörum á Íslandi. „Þeir eru búnir að vera mjög lengi í samstarfi við þessa aðila,“ sagði Benedikt í samtali við Morgunblaðið. „Hann sagði að verðið í viðskiptum með þau bréf sem Shell átti hafi verið leiðbeinandi fyrir þau viðskipti með bréf Skeljungs sem á eftir fylgdu. „Það má segja að þegar þeir voru búnir að ákveða að selja á genginu 12, þá hafi það verð ráðið sem gengið í öllum viðskiptunum með bréf Skeljungs.““

Kauphöll Íslands tók viðskiptin til skoðunar og taldi að þeir kauphallaraðilar, sem voru aðilar að viðskiptum með bréfin á genginu 12, hefðu átt að standa betur að upplýsingagjöf vegna viðskiptanna. FME tók einnig málið til skoðunar og sendi það áfram til ríkislögreglustjóra vegna hugsanlegra brota á innherjareglum.

Benedikt átti ekki von á að Skeljungur yrði tekin af markaði og neitaði að einhver illindi væru við Kaupþing. Nokkrum vikum síðar mynduðu Kaupþing, Burðarás og Sjóvá félagið Steinhóla utan um hlutabréfaeign sína í Skeljungi og tóku olíufélagið af markaði. Kaupþing eignaðist Steinhóla fyrir rest. Viðskiptin áttu sér stað þann 30. júní en voru ekki tilkynnt fyrr en þann 1. júlí eins og áður sagði. Við mánaðarmótin tóku yfirtökureglur á skráðum fyrirtækjum þeim breytingum að í stað þess að 50% eignarhlutur leiddi til skyldu um að gera öðrum hluthöfum yfirtökutilboð lækkaði hlutfallið niður í 40%. Sjóvá og Burðarás, sem voru skilgreindir sem tengdir aðilar, áttu þannig samanlagt 45% hlut.

Aldrei hefur þó fengist skýring á því af hverju Shell yfirgaf Ísland eftir 75 ára veru með því að gefa gömlum viðskiptafélögum nærri hálfan milljarð króna. Þess má geta að forsvarsmenn Kaupþings munu hafa borið víurnar í hlut Shell Petroleum síðla árs 2002 en gengið bónleiðir til búðar. 

Undarleg Kauphallarviðskipti

Á uppgangsárum hlutabréfamarkaðarins og síðustu mánuðunum fyrir hrun hans áttu sér stað ýmsir gjörningar sem vöktu upp fjölmargar spurningar án þess að nægjanleg svör hafi verið veitt. Viðskiptin lyktuðu oft af vinargreiða, gjafmildi og misnotkun í skjóli krafts eða upplýsinga sem fáir höfðu. Kannski voru bara tilviljanir sem réðu atburðarrásinni. Eftirlitsaðilar aðhöfðust lítið sem ekkert í sumum þessara mála en önnur eru nú m.a. í skoðun rannsakenda bankahrunsins. Á næstu dögum verða nokkur einkennileg viðskipti rifjuð upp á þessari síðu.

 

Jákvætt fyrir stofnfjáreigendur

Með vísun FME á Exeter Holdings-máli til sérstaks saksóknara er tekið stórt skref í þá átt að fá skorið úr um hvort fyrrverandi stjórnendur Byrs hafi misnotað sjóði sparisjóðsins í eigin þágu. Fyrir dómskerfinu liggur nú fyrir mál Vilhjálms Bjarnasonar, fyrrverandi hluthafa í Glitnis, gegn þáverandi stjórnendum bankans en Vilhjálmur telur að með starfslokasamningum við Bjarna Ármannsson, sem fólu m.a. í sér kaup á bréfum í eigu Bjarna á yfirverði, hafi hluthöfum í bankanum verið mismunað. Að sumu leyti eru þessi mál keimlík; stjórn lánaði Exeter Holdings fjármuni til þess að kaupa bréf af stjórnarmönnum í Byr og MP banka, sem hafði leyst til sín hluti stjórnenda með veðkalli, á yfirverði, eða síðasta verði sem var á stofnfjármarkaði í ágúst 2008. Þau viðskipti endurspegluðu á engan hátt verðmæti stofnfjár við hrun íslenska bankakerfisins.

Í lögum um hlutafélög segir:

76. gr. Félagsstjórn, framkvæmdastjóri og aðrir þeir er hafa heimild til að koma fram fyrir hönd félagsins mega ekki gera neinar þær ráðstafanir sem bersýnilega eru fallnar til þess að afla ákveðnum hluthöfum eða öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað annarra hluthafa eða félagsins.

Þetta var þó ekki hægt fyrr en að stofnfjáreigandi keypti Exeter Holdings að sparisjóðurinn gat veitt upplýsingar um málefni félagsins. Já, það er hægt að finna leiðir fram hjá bankaleyndinni!

Lán Byrs til Exeter kært til sérstaks saksóknara

Krafa um eðlilega ávöxtun

Í mínum huga er það sjálfsagt mál að lífeyrissjóðir komi að því að verja velferðarkerfið svo framarlega sem að sjóðirnir fái ásættanlegt endurgjald af sínu lánsfé. Það hlýtur að vera eðlileg krafa af hálfu eigenda sjóðanna - sjóðsfélaga - og forsvarsmanna þeirra sem enn stýra öllu. Kannski er það ekkert verri kostur en að koma að óljósri uppbyggingu atvinnulífsins.

Nú er sótt að lífeyrissjóðum úr öllum áttum. Brennt barnið forðast eldinn, enda var síðasta ár það skelfilegasta í sögu þjóðanna. Á sama tíma og eðlilegt er sjóðirnir velti fjárfestingarkostum gaumgæfilega fyrir sér er hættan líka sú að áhættufælni forsvarsmanna lífeyrissjóðanna verði svipuð og hefur viðgengist í bankakerfinu undanfarna mánuði.

Lífeyrissjóðir láni í velferð

Þögn Haga

Endurfjármögnun Haga mun væntanlega þýða félagið hættir að öllum líkindum að birta opinberlega ársreikninga og árshlutareikninga þar sem félagið hefur ekki lengur skráða skuldabréfaflokka á markaði. En það skiptir kannski ekki máli þegar fjöldamörg fyrirtæki, líkt og Hagar, komast nú orðið upp með að skila ekki inn reikningum sínum.

En af hverju er þessi þögn? Hvað er það í ársreikningi Haga fyrir rekstrárið 2008/09 sem þolir ekki dagsins ljós? Af hverju forðast stærsta verslunarfyrirtæki landsins, sem er með 50-60% markaðshlutdeild á matvörumarkaði, að birta sínar tölur? Hvað hefur Jóhannes í Bónus, stjórnarformaður Haga, sem segir að neytendur hafi byggt upp Bónus, að fela?

Endurfjármögnun Haga lokið

2010 annus horribilis

Allt bendir til þess að lykilatriði í stöðugleikasáttmálanum nái ekki fram að ganga fyrir 1. nóvember. Hvað gerist þá má Guð einn vita. Staða fyrirtækja og launþegar mun einfaldlega versna enn frekar og dýpka kreppuna. Og svo skal skattpína fyrirtæki og launþega á næsta ári með þeim afleiðingum að lífskjör versna enn þá frekar. Árið 2010 stefnir í að verða sannkallað hörmungarár - annus horribilis.

Ég má til með að birta þennan pistil úr fréttabréfi Samtaka verslunar og þjónustu:

„Eins og staðan er núna er mjög tvísýnt um framgang stöðugleikasáttmálans, en ljóst er að flest lykilákvæði hans hafa ekki náð fram að ganga á þeim tíma er hann var undirritaður í lok júní. Tíminn vinnur ekki með mönnum eins og staðan er núna og að óbreyttu er ekki líklegt að kjarasamningur SA og ASÍ verði framlengdur hinn 1. nóvember.

Það sem útaf stendur við framgang sáttmálans snýr fyrst og fremst að stjórnvöldum. Fjárfestingar í orkufrekum iðnaði munu ekki hefjast fyrr en fallið hefur verið frá fyrirhuguðum orku- og kolvetnissköttum. Þá hefur úrskurður Umhverfisráðherra um SV-línu þær afleiðingar að allar framkvæmdir tengdar álveri í Helguvík munu tefjast. Þetta eru lykilmálin til að koma hreyfingu á mikilvægustu framkvæmdirnar sem verið hafa í undirbúningi og munu hafa mikið um það að segja að hjól atvinnulífsins komist í gang á ný.

Önnur mikilvæg mál sem enn liggja óleyst og eru margrædd eru lækkun vaxta, afnám gengishafta og ríkisfjármálin. Það að hreyfing komist á öll þessi mál í takt við það sem Stögugleikasáttmálinn segir til um er lykillinn að framgangi sáttmálans. Ábyrgð stjórnvalda er mikil og það má ekki dragast öllu lengur að afstaða stjórnvalda til allra þessara mála komi skýrt og ótvírætt fram.“

Hvar eru regluverðirnir?

Frá áramótum hefur FME lokið yfir 40 málum með sáttargjörð en í langflestum málanna höfðu útgefendur verðbréfa ekki skilað inn upplýsingum um fruminnherja og aðila fjárhagslega tengda fruminnherjum til stofnunarinnar eins og kveðið er á í lögum um verðbréfaviðskipti.

Félögum, sem eru með skráð verðbréf í kauphöll, ber skylda til að tilefna regluverði sem halda utan um innherjaupplýsingar og viðskipti innherja. Þessi fjöldi mála hlýtur að vera til vitnis um að regluverðir séu almennt meðvitundarlausir. Fyrir félög á borð við Byggðastofnun og Ríkisútvarpið ohf. er þetta dýrkeyptur klaufaskapur á sama tíma og skattgreiðendur þurfa hlaupa undir bagga með þeim.

Átta félög sektuð fyrir brot gegn lögum um verðbréfaviðskipti

Skuldbundu GGE frekar

Þegar tilkynnt var um að nýir fjárfestar, þ.e. Wolfensohn & Co. og Ólafur Jóhann Ólafsson ásamt öðrum hluthöfum, hefðu ákveðið að leggja fram nýtt hlutafé að fjárhæð $70 milljónir sumarið 2008 var því slegið upp sem stórum áfanga í því að styrkja fjárhagslega stöðu félagsins. Svo mikla trú virtust hinir nýju hluthafar hafa á rekstri Geysi Green (GGE) að þeir tóku sæti í stjórn fyrirtækisins.

Þess vegna á leikmaður eins og undirritaður bágt með að skilja af hverju stjórnendur GGE skuli ekki reyna á innheimtu á hlutafjárframlagi Wolfensohn & Co. Í fréttatilkynningu frá GGE á þessum tíma er þess getið að sterkari staða félagsins hefði gert því kleift að eignast dótturfélagið Exorka International í Þýskalandi að fullu með því að kaupa út minnihlutaeigendur með hlutabréfum í Geysi fyrir $1,6 milljónir. Þannig var aðkoma nýrra hluthafa nýtt til þess að skuldbinda Geysi til frekari fjárfestinga en kaupverðið á hlutabréfunum í Exorku nam nánast þeirri fjárhæð sem Wolfensohn & Co lofaði að leggja fram. 

Segir Geysi Green ekki innheimta tvo milljarða

Glitnir er víti til varnaðar

Reynsla Íslendinga af norskum sparisjóðum ætti að vera bitur. Fyrir réttu ári síðan tóku norsku sparisjóðisamtökin yfir Glitnir Bank ASA, norska bankahluta Glitnis, fyrir brot af raunvirði án þess að skilanefnd bankans fengi rönd við reist. Þessi stórundarlegu viðskipti, sem aldrei hafa verið skýrð til fulls, fóru fram á 300 milljónir norskra króna en aðeins fáum mánuðum síðar mátu sérfræðingar bankann á tvo milljarða norskra króna. Bankinn, sem var myndaður úr BNbank og Kreditbanken, hafði því sexfaldast í virði á aðeins þremur mánuðum! Reyndar voru fleiri eignir úr eignasafni Glitnis í Noregi hirtar upp af hákörlum, t.d. Glitnir Securities.

Þáttur hins norska Finn Haugan var mikill í þessum viðskiptum en hann virðist hafa leikið tveimur skjöldum, annars vegar sem stjórnarformaður norska innistæðutryggingasjóðsins og hins vegar sem framkvæmdastjóri Sparebank 1 SMN, sem eignaðist fjórðungshlut í bankanum. Hann mun hafa krafist þess að bankinn yrði seldur eftir að allar lánalínur þornuðu upp.

Óskandi væri að rannsakendur bankahrunsins skoðuðu þessi viðskipti norsku sparisjóðanna ofan í kjölinn.

 

Íslendingar vilja að Norðmenn fjárfesti hér